توپال عثمان پاشاتوپال عثمان پاشا از سرداران و صدراعظم‌های امپراتوری عثمانی (۱۰۷۳-۱۱۴۶ق/۱۶۶۳-۱۷۳۳م)، مسیحی و یونانی بوده اما زیردست عثمانی‌ها بزرگ شد و مسلمان شد و هم‌عصر شاه‌سلطان حسین و نادرشاه بوده است. ۱ - شخصیتشناسیتوپالْ (طوپالْ) عُثْمانْ پاشا (۱۰۷۳-۱۱۴۶ق/۱۶۶۳-۱۷۳۳م)، صدراعظم عثمانی در دوران سلطنت محمود اول بیست و چهارمین سلطان عثمانی. تاریخ تولد او را منابع با اختلاف ۱۰۷۳ و ۱۱۰۴ق/۱۶۶۳ و ۱۶۹۲م آورده‌اند. [۱]
EI۱
[۲]
EI۲
[۳]
IA، ج۱۲، ص۴۳۹.
اما با توجه به آن‌که او در مأموریت مصر (۱۱۰۸ق/۱۶۹۶م)، ۲۶ سال داشته، [۴]
Hammer،Purgstall, J, Geschichte des osmanischen Reiches, Graz, ۱۹۶۳، ج۷، ص۴۳۰.
تاریخ ۱۰۷۳ق درست‌تر به نظر می‌رسد.وی در خانواده‌ای ترک‌تبار اهل قونیه، اما ساکن در «موره» زاده شد و به همین سبب به موره‌ای نیز معروف گردید. [۵]
DâniԴmend, İH, Osmanlı tarihi kronolojisi, Istanbul, ۱۹۷۲، ج۴، ص۴۷۶.
[۶]
Hammer،Purgstall, J, Geschichte des osmanischen Reiches, Graz, ۱۹۶۳، ج۷، ص۴۳۰.
[۷]
ثریا، محمد، سجل عثمانی (تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، ج۳، ص۴۲۸، استانبول، ۱۳۱۱ق.
[۸]
سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، ج۴، ص۳۱۲۷، استانبول، ۱۳۱۱ق.
۲ - دوران جوانیاو در جوانی وارد دربار عثمانی شد و در مناصب باغبانی و ریاست نگهبانان باغ‌ها و گذرگاه‌های دربار ــ که پاندول یا پاندورباشی نامیده می‌شد ــ انجام وظیفه کرد. [۹]
Hammer،Purgstall, J, Geschichte des osmanischen Reiches, Graz, ۱۹۶۳، ج۷، ص۴۰۲-۴۰۳.
[۱۰]
UzunçarԴılı, İ H, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۲،۱۹۸۳، ج۴، ص۳۲۱.
[۱۱]
سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، ج۴، ص۳۱۲۷، استانبول، ۱۳۱۱ق.
سپس به‌تدریج ارتقای مقام یافت و به درجۀ میر میران و بیگلربیگی رسید.۳ - القابعثمان پاشا در مأموریت مصر و در راه دمیاط، کشتی‌اش مورد حملۀ دریازنان اسپانیایی قرار گرفت و وی به اسارت آنان درآمد. او در این گیرودار زخمی شد و از این تاریخ به توپال (لنگ) معروف گردید. [۱۲]
Hammer،Purgstall, J, Geschichte des osmanischen Reiches, Graz, ۱۹۶۳، ج۷، ص۴۳۰- ۴۳۱.
[۱۳]
UzunçarԴılı, İ H, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۲،۱۹۸۳، ج۴، ص۳۲۱.
از این‌روی برخی منابع از وی با عنوان اَعْرَج یاد کرده‌اند. [۱۴]
Ayvansarâyî, H H, Mecmuâ،i tevârih, ed FÇ Derin and V Çabuk, Istanbul, ۱۹۸۵، ج۱، ص۱۸۶.
[۱۵]
Գem’dânî،zâde, S, Mür’i’t،tevârih, ed MM Aktepe, Istanbul, ۱۹۷۶، ج۱، ص۲۵.
[۱۶]
استرابادی، محمدمهدی، درۀ نادره، ج۱، ص۳۴۱، به کوشش جعفر شهیدی، تهران، ۱۳۴۱ش.
۴ - دوران اسارتپس از اسارت، دریازنان او را به جزیرۀ مالت بردند. در آن‌جا فرمانروای جزیره که اهل مارسی بود و وَنسان آرنو۱ نام داشت، با پرداخت ۶۰۰ دوکا به دریازنان او را آزاد ساخت و با یک کشتی فرانسوی به مصر فرستاد. وی نخست به دمیاط، و از آن‌جا به قاهره رفت و سپس با ارسال ۵۰۰، ۱ دوکا و هدایایی دیگر به آرنو نسبت به او ادای دین کرد. [۱۷]
Hammer،Purgstall, J, Geschichte des osmanischen Reiches, Graz, ۱۹۶۳، ج۷، ص۴۳۰-۴۳۱.
[۱۸]
UzunçarԴılı, İ H, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۲،۱۹۸۳، ج۴، ص۳۲۱.
۵ - مناصب و اقدامات نظامیعثمان پاشا از ۱۱۲۶ تا ۱۱۴۴ق/۱۷۱۴ تا ۱۷۳۱م در مناصب و مأموریت‌های گوناگون مانند جنگ با ونیزی‌ها در موره، تسخیر گذرگاه و شهر کورنت، فرمانداری ترخاله، اینه باختی (بختی)، والی بوسنـی و سراسر ایالت روم ایلـی انجام وظیفه کرد. [۱۹]
Hammer،Purgstall, J, Geschichte des osmanischen Reiches, Graz, ۱۹۶۳، ج۷، ص۴۳۰-۴۳۱.
[۲۰]
ثریا، محمد، سجل عثمانی (تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، ج۳، ص۴۲۸، استانبول، ۱۳۱۱ق.
[۲۱]
Գem’dânî،zâde, S, Mür’i’t،tevârih, ed MM Aktepe, Istanbul, ۱۹۷۶، ج۱، ص۲۵-۲۶.
[۲۲]
شیخی، محمدافندی، وقایع الفضلاء (ذیل الشقائق النعمانیة)، ج۳، ص۷۰۵-۷۱۰، به کوشش عبدالقادر اوزجان استانبول، ۱۹۸۹م.
[۲۳]
UzunçarԴılı, İ H, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۲،۱۹۸۳، ج۴، ص۳۱۲-۳۲۱.
وی به عنوان والی روم‌ایلی در مبارزه با فساد و احتکار و تثبیت قیمت ارزاق، سرکوبی شورشیان و تأمین آرامش و آسـایش مـردم بسیار کوشیـد. [۲۴]
Գem’dânî،zâde, S, Mür’i’t،tevârih, ed MM Aktepe, Istanbul, ۱۹۷۶، ج۱، ص۲۵-۲۶.
[۲۵]
UzunçarԴılı, İ H, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۲،۱۹۸۳، ج۴، ص۳۲۱-۳۱۲.
[۲۶]
شیخی، محمدافندی، وقایع الفضلاء (ذیل الشقائق النعمانیة)، ج۳، ص۷۱۰، به کوشش عبدالقادر اوزجان استانبول، ۱۹۸۹م.
در پی این فعالیت‌ها و ابراز لیاقت، در ۱۹ ربیع‌الاول ۱۱۴۴ق/۲۱ سپتامبر ۱۷۳۱م به صدراعظمـی برگـزیده شـد. [۲۷]
Hammer،Purgstall, J, Geschichte des osmanischen Reiches, Graz, ۱۹۶۳، ج۷، ص۴۳۲.
[۲۸]
UzunçarԴılı, İ H, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۲،۱۹۸۳، ج۴، ص۳۲۳.
[۲۹]
ثریا، محمد، سجل عثمانی (تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، ج۳، ص۴۲۸، استانبول، ۱۳۱۱ق.
[۳۰]
Zambaur, E, Manuel de généalogie et de chronologie, Hanovre, ۱۹۲۷، ص۱۷۳.
دوران صدارت او دیری نپایید و در ۱۵ رمضان همان سال از مقام خود معزول شد و بی‌آنکه مورد غضب پادشاه قرار گیرد و یا اموالش مصادره شود، به ترتیب به حکومت طرابوزان، ارزروم، تفلیس، و سپس به سرعسکری سپاه عثمانی در جبهۀ جنگ با ایران و مقابله با نادرشاه برگزیده شد. [۳۱]
DâniԴmend, İH, Osmanlı tarihi kronolojisi, Istanbul, ۱۹۷۲، ج۴، ص۲۳.
[۳۲]
DâniԴmend, İH, Osmanlı tarihi kronolojisi, Istanbul, ۱۹۷۲، ج۴، ص۴۷۶.
[۳۳]
Hammer،Purgstall, J, Geschichte des osmanischen Reiches, Graz, ۱۹۶۳، ج۷، ص۴۳۳.
[۳۴]
UzunçarԴılı, İ H, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۲،۱۹۸۳، ج۴، ص۳۲۳.
[۳۵]
نیز حاشیۀ ۱، Lockhart, L, Nadir Shah, London, ۱۹۳۸، ج۱، ص۶۴.
۶ - سرانجامدر جریان محاصرۀ بغداد از سوی نادر برای شرح این جنگ، [۳۶]
استرابادی، محمدمهدی، درۀ نادره، ج۱، ص۳۴۰- ۳۴۱، به کوشش جعفر شهیدی، تهران، ۱۳۴۱ش.
[۳۷]
Lockhart, L, Nadir Shah, London, ۱۹۳۸، ج۱، ص۲۶۸-۲۷۴.
[۳۸]
هدایت، رضاقلی، ملحقات روضة الصفا، ج۸، ص۵۳۷، تهران، ۱۳۳۹ش.
[۳۹]
فسایی، حسن، فارس‌نامۀ ناصری، ج۱، ص۵۲۲- ۵۲۵، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، ۱۳۶۷ش.
اگرچه توپال عثمان در آغاز پیروز شد، [۴۰]
شم۱۲، DâniԴmend, İH, Osmanlı tarihi kronolojisi, Istanbul, ۱۹۷۲، ج۴، ص۲۳.
لیکن در نبردی دیگر در ۱۱۴۶ق/۱۷۳۳م در نزدیکی کرکوک از ایرانیان شکست خورد و پس از اسارت سرش از تن جدا گردید. [۴۱]
UzunçarԴılı, İ H, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۲،۱۹۸۳، ج۴، ص۳۱۵.
[۴۲]
Lockhart, L, Nadir Shah, London, ۱۹۳۸، ج۱، ص۷۴.
نادر جنازۀ او را با احترام به بغداد فرستاد و با نظارت عبدالکریم افندی که زندانی بود، به خاک سپرده شد. ref>Longrigg, S H, Four Centuries of Modern Iraq, Beirut, ۱۹۶۸، ج۱، ص۱۴۵. برخی از مآخذ آرامگاه او را در کرکوک [۴۳]
UzunçarԴılı, İ H, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۲،۱۹۸۳، ج۴، ص۳۲۵.
[۴۴]
IA، ج۱۲، ص۴۳۹.
و حتی در شهرزور [۴۵]
سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، ج۴، ص۳۱۲۷، استانبول، ۱۳۱۱ق.
دانسته‌اند.از آن‌جا که وی در ایام اسارت توسط امیری فرانسوی آزاد شده بود، نسبت به فرانسویان و دولت فرانسه احساسات دوستانه داشت. [۴۶]
UzunçarԴılı, İ H, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۲،۱۹۸۳، ج۴، ص۲۳۲.
یکی از اقدامات مهم او در دوران صدارت بازسازی دستۀ قدیمی خمپاره‌چی بود. [۴۷]
شاو، اج و ا ک شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ج۱، ص۴۱۶-۴۱۷، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش.
و این کار به‌وسیلۀ یک نجیب‌زادۀ فرانسوی به‌نام کنت بُنوال که اسلام آورده، و نام احمد گرفته بود، به اجرا درآمد. وی در مقام خمپاره‌چی باشی به اصلاح و تکمیل سازمان توپخانۀ سپاه عثمانی پرداخت و حتی آموزشگاه مهندسی به نام «هندسه‌خانه» بنیاد نهاد.۷ - خانداناز اعضای مشهور خاندان عثمان پاشا، باید از پسر او راتب عثمان پاشا که داماد سلطان احمد سوم و قاپودان (کاپیتان) دریا (دریا سالار) بود، [۴۸]
DâniԴmend, İH, Osmanlı tarihi kronolojisi, Istanbul, ۱۹۷۲، ج۴، ص۵۷۵-۵۷۶.
همچنین از نوه‌اش به نام عثمان پاشا مدرس [۴۹]
Ayvansarâyî, H H, Mecmuâ،i tevârih, ed FÇ Derin and V Çabuk, Istanbul, ۱۹۸۵، ج۱، ص۱۸۶.
یاد کرد. نامق کمال، شاعر نام‌آور عثمانی نیز به خاندان عثمان پاشا منتسب است، و عثمان پاشا جد بزرگ او محسوب می‌شود. [۵۰]
DâniԴmend, İH, Osmanlı tarihi kronolojisi, Istanbul, ۱۹۷۲، ج۴، ص۴۷۶.
[۵۱]
Namik Kemal’in hususî mektuplari, ed F A Tansel, Ankara, ۱۹۷۳، ج۳، ص۷۱.
۸ - فهرست منابع(۱) استرابادی، محمدمهدی، درۀ نادره، به کوشش جعفر شهیدی، تهران، ۱۳۴۱ش. (۲) ثریا، محمد، سجل عثمانی (تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، استانبول، ۱۳۱۱ق. (۳) سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، ۱۳۱۱ق. (۴) شاو، اج و ا ک شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش. (۵) شیخی، محمدافندی، وقایع الفضلاء (ذیل الشقائق النعمانیة)، به کوشش عبدالقادر اوزجان استانبول، ۱۹۸۹م. (۶) فسایی، حسن، فارس‌نامۀ ناصری، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، ۱۳۶۷ش. (۷) هدایت، رضاقلی، ملحقات روضة الصفا، تهران، ۱۳۳۹ش. (۸) Ayvansarâyî, H H, Mecmuâ-i tevârih, ed FÇ Derin and V Çabuk, Istanbul, ۱۹۸۵. (۹) DâniԴmend, İH, Osmanlı tarihi kronolojisi, Istanbul, ۱۹۷۲. (۱۰) EI۱. (۱۱) EI۲. (۱۲) IA. (۱۳) Hammer-Purgstall, J, Geschichte des osmanischen Reiches, Graz, ۱۹۶۳. (۱۴) Lockhart, L, Nadir Shah, London, ۱۹۳۸. (۱۵) Longrigg, S H, Four Centuries of Modern Iraq, Beirut, ۱۹۶۸. (۱۶) Namik Kemal’in hususî mektuplari, ed F A Tansel, Ankara, ۱۹۷۳. (۱۷) Գem’dânî-zâde, S, Mür’i’t-tevârih, ed MM Aktepe, Istanbul, ۱۹۷۶. (۱۸) UzunçarԴılı, İ H, Osmanlı tarihi, Ankara, ۱۹۸۲-۱۹۸۳. (۱۹) Zambaur, E, Manuel de généalogie et de chronologie, Hanovre, ۱۹۲۷. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «توپال عثمان پاشا»، شماره۶۱۵۰. رده‌های این صفحه : امپراتوری عثمانی | ترک های عثمانی | شخصیت‌های سیاسی قرن 11 (قمری) | شخصیت‌های سیاسی قرن 12 (قمری)
|